LA34.011_Hoạt động thương mại và truyền giáo của Bồ Đào Nha tại Ấn Độ, Trung Quốc (thế kỷ XVI – thế kỷ XIX)
1. Lý do chọn đề tài
Phát kiến địa lý là một những thành tựu vĩ đại trong lịch sử nhân loại, “một cuộc cách mạng thật sự” trong lĩnh vực giao thông và tri thức. Với tư cách là quốc gia tiên phong của kỷ nguyên khám phá (Discovery Age), Bồ Đào Nha đã góp phần khai mở những trang sử đầu tiên của chủ nghĩa thực dân phương Tây khi thiết lập hệ thống thương điếm trải dài từ duyên hải Tây Phi đến tận vùng Viễn Đông xa xôi và kiến tạo đế quốc mậu dịch hàng hải đầu tiên trong thời cận đại – Estado da India. Như vậy, đây không chỉ là bước ngoặt trong lịch sử Bồ Đào Nha mà còn là thời kỳ chuyển mình mạnh mẽ dẫn đến những thay đổi bản chất trong quan hệ giữa phương Đông và phương Tây.
Trong mạng lưới nhượng địa của Bồ Đào Nha trên toàn châu Á, các thương điếm ven biển Ấn Độ và Trung Quốc đóng vai trò nổi bật, không thể thay thế. Vốn xem thương mại là trọng tâm và hoạt động với mục đích thiết lập nền thương mại “nhân đôi” nên Bồ Đào Nha đã duy trì một lúc hai tuyến giao thương: ngoại tuyến và nội tuyến, với các mối quan hệ chồng chéo vô cùng phức tạp. Thế nhưng, những thương điếm như Cochin, Goa, Malacca và Macao…lại được kết nối vô cùng linh hoạt, vận động nhịp nhàng trong một mạng lưới thương mại mang tính quốc tế đầu tiên của thời kỳ cận đại. Vì thế, thông qua việc phục dựng tương đối chân xác diện mạo của giai đoạn lịch sử để lại nhiều dấu ấn, luận án còn đi sâu phân tích để rút ra đặc điểm của đế quốc Bồ Đào Nha tại Ấn Độ và Trung Quốc (trong sự đối sánh với một số đế quốc tư bản chủ nghĩa thời bấy giờ như Hà Lan, Anh).
Bên cạnh đó, mặc dù có cùng cơ chế quản lý và nhiều nét tương đồng trong quá trình phát triển nhưng hệ thống thương điếm của Bồ Đào Nha tại Ấn Độ và Trung Quốc vẫn tồn tại ít nhiều dị biệt. Khác với thương mại tại Ấn Độ, ở Trung Quốc, Bồ Đào Nha không dùng vũ lực để xâm chiếm đất đai, xây dựng pháo đài, kiểm soát thương mại mà một phương thức mềm mỏng hơn đã được lựa chọn để xâm nhập vùng đất này: chấp nhận vị trí trung gian, kết nối tuyến giao thương giữa Trung Quốc và Nhật Bản. Đặc trưng của thương nhân Bồ Đào Nha tại Macao là triển khai một phương thức thương mại biển tương đối ôn hòa, không chịu nhiều sự chi phối của Estado da India. Sự tương
đồng và dị biệt của hai mạng lưới thương điếm có cùng chủ sở hữu này không những có ý nghĩa khoa học đầy lý thú mà còn để lại nhiều bài học quý giá cho lịch sử.
Sự song hành giữa thương mại và truyền giáo trong quá trình hoạt động của Bồ Đào Nha tại Ấn Độ, Trung Quốc được các học giả ví von như “đôi cánh của một con chim”. Nếu trong thương mại, lách qua “khe cửa hẹp” của thể chế độc quyền, các tư thương đã đóng vai trò quan trọng trong hầu hết các khâu của quá trình thu mua – vận chuyển – bán hàng hóa thì trong lĩnh vực truyền giáo, tất cả hoạt động của các giáo đoàn đều chịu sự chi phối của vua Bồ Đào Nha (theo những sắc chỉ được ký kết và ban hành bởi Giáo hoàng tại Rome). Trong gần một thế kỷ, ba giáo phận Goa, Malacca và Macao lần lượt ra đời đánh dấu thành tựu trong hoạt động truyền giáo của các giáo đoàn Bồ Đào Nha. Nếu ở Ấn Độ, quá trình truyền giáo được tiến hành khá thuận lợi thông qua việc sử dụng vũ lực cưỡng ép người dân bản địa phải cải đạo thì các linh mục Dòng Tên phải rất vất vả để xâm nhập vào Trung Quốc. Một nhà nước tập quyền vững mạnh với nền văn hóa chịu ảnh hưởng đậm nét của học thuyết Nho giáo đã buộc các linh mục Bồ Đào Nha phải thay đổi một phần cách thức truyền đạo. Đây là vấn đề gây tranh cãi trong thời gian dài giữa các linh mục Dòng Tên Trung Quốc với Giáo hội Rome. Vì vậy, tìm hiểu về hoạt động truyền giáo của Bồ Đào Nha tại Ấn Độ và Trung Quốc còn cho chúng ta thấy sự thích ứng của tôn giáo đối với các nền văn hóa, các thể chế chính trị khác nhau như thế nào.
Tuy nhiên, hiện nay nghiên cứu về đế quốc mậu dịch Bồ Đào Nha cũng như hoạt động thương mại và truyền giáo của nó ở Ấn Độ, Trung Quốc vẫn còn là mảng trống. Trong các chương trình đào tạo cử nhân Lịch sử, thạc sĩ Lịch sử thế giới, nhận thức của sinh viên về quá trình xác lập quyền lực thương mại biển của Bồ Đào Nha còn khá chung chung. Những hiểu biết về vai trò của các linh mục Bồ Đào Nha tại Trung Quốc và Ấn Độ cũng hết sức mờ nhạt. Từ những lý do trên, chúng tôi mạnh dạn chọn vấn đề “Hoạt động thương mại và truyền giáo của Bồ Đào Nha tại Ấn Độ, Trung Quốc (thế kỷ XVI – thế kỷ XIX)” làm đề tài cho luận án Tiến sĩ, chuyên ngành Lịch sử thế giới
