LA44.008_Dạy học thơ văn Nguyễn Đình Chiểu dưới góc nhìn văn hóa Nam Bộ
1. Lí do chọn đề tài nghiên cứu
1.1. Nam Bộ là vùng đất thiêng liêng, phía nam Tổ quốc. Cũng giống các vùng miền khác trên cả nước, NB có những vẻ đẹp văn hóa riêng, tạo nên những đặc điểm nổi bật. Tuy nhiên, VHNB vẫn nằm trong hệ thống văn hóa Việt Nam, góp phần làm phong phú thêm nền văn hóa dân tộc. Sản phẩm văn học nghệ thuật luôn là con đẻ của một bối cảnh văn hóa, mang hơi thở, phản ánh không khí và in đậm đặc điểm văn hóa của từng vùng miền cũng như văn hóa chung của dân tộc. Nhà văn lớn là nhà văn luôn thống hợp được các giá trị phổ quát và bản địa trong tác phẩm của mình. Trong Thi nhân Việt Nam, Hoài Thanh viết: “Cứ đi sâu vào hồn một người ta sẽ gặp hồn nòi giống. Và đi sâu vào hồn một nòi giống ta sẽ gặp hồn chung của loài người. Còn gì riêng cho Nguyễn Du, cho người Việt Nam hơn Truyện Kiều? Nhưng Truyện Kiều cũng mãi mãi là chuyện tâm sự của con người không chia màu da, chia thời đại” [140, 49]. Để hiểu sâu và đánh giá đúng một hiện tượng văn nghệ (tác gia, tác phẩm), để hướng dẫn HS đọc hiểu một văn bản – tác phẩm văn học, không thể không nghiên cứu bối cảnh văn hóa đã nuôi dưỡng, ảnh hưởng tới hiện tượng – tác phẩm đó; xem xét những đặc điểm văn hóa riêng và chung đã được phản ánh trong hiện tượng – tác phẩm ấy như thế nào. Điều này gần như một nguyên tắc không thể thiếu khi tìm hiểu, nghiên cứu một tác gia, tác phẩm văn học.
1.2. Nguyễn Đình Chiểu là một trong những tác gia tiêu biểu của nền văn học Việt Nam được đưa vào dạy học trong chương trình Ngữ văn PT hiện hành. Sự nghiệp thơ văn của ông hết sức đặc biệt và có những đóng góp to lớn cho nền văn học trung đại Việt Nam ở giai đoạn cuối thế kỉ XIX nói riêng, nền văn học dân tộc nói chung. NĐC sinh ra và lớn lên tại quê hương Gia Định – Đồng Nai, bản thân gặp nhiều bất hạnh và lại sống trong thời buổi đất nước tan hoang, nghiêng ngả trước nạn ngoại xâm. Vì thế, hành trình sáng tác của ông không chỉ phản ánh trực diện tinh thần yêu nước chống Pháp của người dân NB mà còn luôn gắn liền với những vẻ đẹp văn hóa của vùng đất giàu truyền thống này. Người ta thường nhắc đến “hào khí Đồng Nai” là muốn nói đến phẩm chất con người, truyền thống đạo đức, truyền thống văn học, truyền thống đấu tranh chống giặc kiên cường của vùng đất Đồng Nai nói riêng, nhân dân NB nói chung. Có thể nói, NĐC là nhà văn NB đầu tiên thổi cái “hào khí Đồng Nai” vào tác phẩm của mình qua những nhân vật mang tính cách hết sức đẹp đẽ: phóng khoáng, hào hiệp, trọng nhân nghĩa, sống hết lòng vì đời, vì người, đặc biệt là thẳng thắn, căm ghét cái xấu xa, bạo ngược, luôn có tấm lòng yêu nước nồng nàn và sẵn sàng xả thân vì nước, nhất quyết chống kẻ thù xâm lược đến hơi thở cuối cùng. Đằng sau mỗi tác phẩm là đời sống cá nhân, nỗi lòng của chính tác giả và cũng là đời sống, tâm hồn, nhân cách của người dân NB. Chính môi trường VHNB đã ăn sâu và thấm đẫm trong con người NĐC, để ông trở thành nhà văn hóa lớn. Từ ông, những giá trị VHNB được thẩm thấu, chắt lọc đưa vào tác phẩm của mình hết sức tự nhiên và nhuần nhị, từ đó làm nên vẻ đẹp của những hình tượng nghệ thuật với một ngôn ngữ rất riêng, phản ánh được tính cách, tâm hồn con người NB. Vì thế, hơn một trăm năm qua, thơ văn của NĐC vẫn luôn làm say mê lòng người, nhất là người dân NB.
Để tiếp cận và hiểu được thơ văn NĐC một cách sâu sắc, thấm thía trong việc dạy và học thơ văn ông phải đặt dưới góc nhìn VHNB. Làm được như thế mới giúp người học có cái nhìn đúng đắn, sâu sắc, đồng thời tìm ra được vẻ đẹp riêng của thơ văn NĐC. Nói cách khác, tiếp cận thơ văn NĐC dưới góc nhìn VHNB sẽ giúp chúng ta lý giải trọn vẹn hơn thơ văn với hệ thống mã VHNB được hàm ẩn và xuyên thấm bên trong tác phẩm của ông. Cho nên, đặc điểm VHNB là cơ sở, nền tảng cho việc tiếp nhận khám phá thơ văn NĐC đạt hiệu quả. Chính vì vậy, khi tiếp cận thơ văn NĐC, người học cần phải nắm được những đặc điểm của VHNB, nếu như không nắm được đặc điểm này thì sẽ khó hiểu và không thấy hết được cái đặc sắc, cái hay, cái đẹp riêng từ hình tượng nghệ thuật, ngôn ngữ,… trong thơ văn NĐC.
1.3. NĐC thuộc tác gia của văn học giai đoạn nửa cuối thế kỉ XIX. Những sáng tác của ông tuân thủ nghiêm ngặt hệ thống thi pháp trung đại; các đặc điểm thi pháp trung đại lại giao thoa và bị “nhúng” vào toàn bộ không gian VHNB, chịu ảnh hưởng sâu đậm đặc điểm riêng của văn hóa bản địa. Vì thế, những tác phẩm thơ văn của ông có một khoảng cách nhất định đối với người học hiện nay, nhất là HS các vùng miền không thuộc NB, cách xa NB. Trong khi đó thực tế dạy học ở trường PT hiện nay (sách giáo khoa, sách giáo viên, các tài liệu tham khảo, trình độ GV…) chưa chú ý đến những đặc điểm riêng vừa nêu trên của thơ văn NĐC, đồng thời cũng chưa có giải pháp thích hợp hơn trong việc tiếp cận dạy học tác gia này một cách hiệu quả. Đó cũng chính là một trong những hạn chế của dạy học Ngữ văn hiện hành cần được nghiên cứu, khắc phục.
Để góp phần khắc phục những hạn chế vừa nêu, nhằm đa dạng hóa cách tiếp cận trong dạy học tác phẩm văn học, bên cạnh các hướng tiếp cận khác, chúng tôi đi tìm một hướng tiếp cận phù hợp cho dạy học thơ văn NĐC. Hướng tiếp cận mà chúng tôi đề xuất, lựa chọn đó chính là hướng tiếp cận văn hóa trong dạy học tác phẩm văn chương. Hướng tiếp cận này sẽ đưa người học trở về môi trường văn hoá mà tác phẩm được sinh ra. Chính môi trường văn hóa ấy sẽ giúp cho người học hiểu rõ, hiểu sâu sắc hơn về tác phẩm. Điều này sẽ góp phần giúp người học có được môi trường tốt nhất để đón nhận tác phẩm, khắc phục khoảng cách về không gian, thời gian, tầm hóa văn hoá, tư tưởng, thời đại giữa người học đối với văn thơ NĐC. Xuất phát từ các lí do trên, chúng tôi nghiên cứu đề tài: “Dạy học thơ văn Nguyễn Đình Chiểu dưới góc nhìn văn hóa Nam Bộ”, với hy vọng sẽ góp thêm được một hướng dạy học thơ văn NĐC mới mẻ và có hiệu quả hơn trong bối cảnh hiện nay
